تاریخچه حاشیه نشینی در ایران

حاشیه نشینی در ایران را می توان به سه دوره تاریخی تقسیم کرد: دوره اول مربوط به قبل از اصلاحات ارضی است که مهاجرت از روستاها به شهرها هر چند به کندی، اما آغاز می شود. دوره دوم از اوایل دهه ۱۳۴۰ به تدریج با آغاز برنامه های مربوط به تقسیم زمین و مشکلاتی که بر اثـر دگرگون شدن نظام سنتی روستاها پدید آمد، آغاز می شود. دوره سـوم؛ را بـا نـام دوره انفجاری می‌خوانند. از اواخر سال ۱۳۴۹ آغاز شده و تا اواخر سال ۱۳۵۶ و اوایل سال ۱۳۵۷ ادامه یافت. در دوره انقلاب ۵۷، جنبش‌های حاشیه نشینان مخصوصا در تهران به تنهایی نقش بزرگی در به سرانجام رسیدن انقلاب داشتند. هر چند با شروع سرکوبهای گسترده سیاسی و اجتماعی، آنها نیز از رسیدن به اهداف و خواسته‌های خود بازماندند.

تا پایان سال ۱۳۵۹ حداقل ۱ میلیون نفر در حاشیه شهر تهران زندگی می‌کردند که آصف بیات در کتاب «سیاست‌های خیابانی» با اشاره به آمار سرشماری تهران در سال ۵۹ تاکید می‌کند اگر سکونتگاه‌های خودسرانه ایجاد شده در مناطق ورامین، قرچک و شهریار را هم اضافه کنیم، تقریبا ۱۵٪ جمعیت تهران در آن سال‌ها حاشیه نشین بودند و در مناطقی چون حلبی آبادها و زورآبادها که تا اواخر دهه ۶۰ نیز بعضا وجود داشتند، زندگی می‌کردند.

هم اکنون نیز در شهر تهران شهرک‌های متعددی در منطقه ١٦ و مناطق حاشیه‌ای در پاکدشت، قیام‌دشت، احمدآباد، حسن‌آباد، خلیج، بادامک و رامینک وجود دارد و تعداد افراد ساکن در آنها روزبه‌روز افزایش می‌یابد. امروزه، زاهدان، مشهد، اردبیل، سنندج، همدان، یزد، خرم آباد، قصر شیرین، زنجان، تبریز و کرج و بیش از ۴۰ شهر دیگر ایران جزو شهرهایی شده‌اند که تعداد حاشیه‌نشینان آنها روزبه‌روز درحال افزایش است. ناگفته نماند که حاشیه نشینان علاوه بر محدودیت‌های گسترده امکانات و شرایط زیست، هر از چند گاهی با یورش ماموران نیروی انتظامی و شهرداری برای تخریب خانه‌های خود نیز مواجه می‌شوند.